Mahler Kerstmatinees

De Wiener Philharmoniker hebben hun Nieuwjaarsconcert dat elk jaar op nieuwjaarsdag vanuit Wenen wordt uitgezonden. En zo hebben de Berliner Philharmoniker ieder jaar hun Oudejaarsconcert. En het Koninklijk Concertgebouworkest (KCO) heeft haar jaarlijkse Kerstmatinee. Elk jaar speelt het KCO op eerste Kerstdag met haar chef-dirigent een klassiek programma. Via televisie en radio wordt dit concert in Europees verband uitgezonden. Vanaf 1975 verwierf dirigent Bernard Haitink grote bekendheid met deze Eurovisie Kerstmatinees. In de periode van 1977 tot en met 1987 stonden deze concerten in het teken van de muziek van Gustav Mahler (1860-1911).

Het was afgelopen 7 november 2006 precies vijftig jaar geleden dat dirigent Bernard Haitink zijn debuut maakte bij het Concertgebouworkest. Op 27 jarige leeftijd stond Haitink op 7 november 1956, als vervanger voor de zieke Italiaanse gastdirigent Carlo Maria Giulini, voor het Concertgebouworkest. Een historische datum, waarmee het begin van een zowel unieke als bewogen relatie tussen dirigent en orkest werd gemarkeerd. De samenwerking tussen Bernard Haitink en de musici van het Concertgebouworkest heeft voor ontelbare mooie concerten gezorgd. De Eurovisie Kerstmatinees zijn daar het meest aansprekende voorbeeld van. De toenmalige chef-dirigent van het KCO heeft een bijzonder extraverte en artistieke wijze van dirigeren. Zijn intense mimiek, zijn effectvolle gebaren met dirigeerstok en lichaam maken Haitink tot een van de boeiendste dirigenten om aan het werk te zien. Maar het zijn niet alleen zijn gebaren en zijn aansprekende wijze van dirigeren die Haitink bijzonder maken. Zijn artistieke gezichtspunten en interpretaties van de gespeelde werken waren en zijn nog steeds van bijzondere klasse. Getuige ook zijn recent verschenen Beethoven Symfonieën op SACD. Evenzo bijzonder zijn de Mahler kerstconcerten die Haitink in de periode 1977-1987 elke eerste Kerstdag dirigeerde. Deze live gespeelde werken behoren tot het beste dat Haitink met het KCO heeft voortgebracht.

De Mahler Kerstmatinees met Bernard Haitink werden toentertijd in het kader van de Eurovisie uitzendingen live uitgezonden op televisie en radio. Het kijkend en luisterend publiek groeide naar een tachtig tot honderd miljoen! De televisieregistraties zijn door Philips Classics, onderdeel van Universal Music, in samenwerking met de NPS en het Concertgebouworkest op DVD uitgebracht. Omdat ik toentertijd een aantal van deze concerten in het Concertgebouw live heb mogen meemaken, ben ik natuurlijk dubbel zo enthousiast dat deze unieke concerten nu hun weg naar DVD gevonden hebben. De 4-DVD boxset bevat de televisieregistraties van de Mahler symfonieën (uitgezonderd nr. 6 en 8) en twee liederencycli van Mahler. De opbrengst van deze DVD uitgave komt ten goede aan het Bernard Haitink Fonds voor Jonge Musici.

DVD-1

Symfonie nr. 1 in D grote terts (58½ min)
NOS opname 25 december 1977

Lieder eines fahrenden Gesellen (20½ min)
NOS opname 25 december 1978
Met Benjamin Luxon – bariton

Symfonie nr. 3 in d kleine terts (102 min)
NOS opname 25 december 1983
Met Carolyn Watkinson – alt; Groot Omroep Vrouwenkoor en Noord-Hollands Jongenskoor

DVD-2

Symfonie nr. 2 ‘Auferstehungs-Symphonie’ in c kleine terts (91 min)
NOS opname 25 december 1984
Met: Roberta Alexander – sopraan; Jard van Nes – alt en het Groot Omroepkoor

Symfonie nr. 7 in e kleine terts (86 min)
NOS opname 25 december 1985

DVD-3

Symfonie nr. 4 in G grote terts (62 min)
NOS opname 25 december 1982
Met: Maria Ewing – sopraan en Jaap van Zweden - vioolsolo

Liederen uit Des Knaben Wunderhorn (22 min)
NOS opname 25 december 1981
Met: Tom Krause - bariton

Symfonie nr. 9 in D grote terts (97½ min)
NOS opname 25 december 1987

DVD-4

Symfonie nr. 5 in cis kleine terts (82 min)
NOS opname 25 december 1986

Gustav Mahler was naast componist ook dirigent. Hij had een nauwe band met het Amsterdamse Concertgebouw en toenmalige chef-dirigent Willem Mengelberg. Het was Mengelberg die het Nederlandse publiek liet kennismaken met Gustav Mahler. Mahler dirigeerde zelf een aantal van zijn symfonieën in Amsterdam en in de jaren ’20 dirigeerde Mengelberg zelf alle negen symfonieën van Mahler. Mengelberg heeft hiermee het fundament gelegd voor de Amsterdamse Mahlertraditie. De negen Mahler Kerstmatinees van Haitink met het KCO waren dan ook een grandioze voortzetting van deze Mahlertraditie. Deze Kerstmatinees was voor een groot en internationaal publiek ook de definitieve bevestiging van Haitink als een van de grootste Mahler dirigenten ter wereld.
Helaas kwam in 1987 een einde aan deze traditie. Met de uitvoering van Mahler’s Negende nam Haitink die kerstmiddag op theatrale wijze, door na de finale het laten vallen van zijn dirigeerstok, afscheid van de Kerstmatinees. Een krap half jaar later zou Haitink met de uitvoering van de monumentale Achtste symfonie van Mahler definitief afscheid nemen van ‘zijn’ KCO. En al wou Haitink bijzonder graag daarna als gastdirigent de Kerstmatinees blijven dirigeren, bleek dit onmogelijk te zijn. De laatste jaren is Haitink gelukkig als gastdirigent weer wat vaker te horen en te zien in het Concertgebouw.

De regievoering van Hans Hulscher, die bijna alle registraties heeft geregisseerd, is traditioneel en rustig. Op gezette momenten wordt ingezoomd op Haitink, andere momenten zijn specifieke leden van het orkest in beeld. Vooral de koperblazers, bij enkele symfonieën van Mahler erg belangrijk, komen frequent in beeld. Het is toch indrukwekkend om acht hoornblazers op rij te zien, of evenzoveel trombonisten. De beelden worden mooi afgewisseld met sfeervolle overzichtsplaatjes van het interieur van het Concertgebouw. Bij de latere registraties is duidelijk te zien dat het in beeld brengen van Haitink meer aandacht kreeg.

In 1999 zijn de Mahlermatinees door Universal Music al op CD uitgebracht. Nu zijn eindelijk de televisieregistraties op DVD verschenen. Voor iedereen dé kans om deze unieke concerten met een bijzonder dirigent, opgenomen in één van de mooiste concertzalen ter wereld te zien en te luisteren.

Beeldkwaliteit

De opnames zijn registraties voor televisie, gemaakt in het standaard 1.33:1 beeldformaat. Op de DVD’s wordt op meerdere plaatsen een melding gegeven dat de kwaliteit van het beeld weliswaar opgeknapt is, maar niet alle onvolkomenheden weg te poetsen waren. We nemen het Universal Music niet geheel kwalijk, tenslotte zijn de televisieopnamen 20-30 jaar geleden gemaakt. Maar op enkele punten kon de kwaliteit van het beeld toch wel iets beter zijn.
De eerste symfonie van Mahler, die opgenomen is in 1977 heeft veel te leiden van videoartefacten in het beeld. De verkleuring die aan de randen van de witte overhemden optreedt is duidelijkste voorbeeld (screenshot 1). Vanaf het derde deel blijft van het witte overhemd van Haitink niet veel over en toont het zich als fel groene en rode vlekken. Dit is onder andere het gevolg van cross colouration, dat veroorzaakt wordt doordat het witte overhemd van Haitink een fijn getekend verticale patroon heeft. Maar waarschijnlijk ook door overmodulatie, zeg maar een vorm van oversturing in het beeldsignaal. Deze artefacten blijven gelukkig beperkt tot de 1e symfonie van Mahler, al zijn die hierin vanaf het derde deel wel erg storend aanwezig. In lichte mate komt cross colouration af en toe nog wel voor bij de andere concerten, wat onder andere bij de (glimmende) hoorns zichtbaar is.
Bij alle opnamen is te zien dat een ruisfilter is gebruikt. De scherpte en mate van detaillering van de registratie is ruim voldoende. Over de periode van de tien registratiejaren is duidelijk te zien dat de beeldkwaliteit steeds meer verbeterd. Ook de kleurweergave wordt gaandeweg de registratiejaren beter. Het beeld heeft een sterk contrast. Zwart is hierdoor wel mooi zwart, maar het schaduwdetail is hierdoor matig. Universal heeft op elke DVD ongeveer drie uur beeld en muziek gevat. Dat is best veel. En mede door de toepassing van drie audiotracks (zie ook onder geluidskwaliteit) heeft dit tot gevolg dat het beeld veel last heeft van compressiefouten. Op een gemiddeld televisiebeeld vallen deze niet zo erg op. Maar bij nauwkeurige bestudering van het beeld of bij een grote weergave, vallen de compressiefouten wel op. En dat is jammer. Het beeld is interlaced, wat bij sommige weergevers tot het onvermijdelijk kameffect leidt. Aliasing en moiré zijn hierdoor ook duidelijk waarneembaar.
Elk deel van een concert is een apart chapter, zodat je snel een bepaald concertdeel kunt selecteren. Er is geen ondertiteling aanwezig.

Geluidskwaliteit

Voor het beluisteren van de muziek heb je keuze uit drie mogelijkheden: een Dolby Digital 2.0 stereotrack (bitrate 224 Kb/s), een Dolby Digital 5.0 surroundtrack (bitrate 448 kb/s) en een DTS 4.0 surroundtrack (bitrate 754 kb/s). Standaard speelt de DVD de DD2.0 stereo track af.
Het geluid van de concerten is analoog opgenomen en digitaal geremasterd. De hoge tonen hebben een scherp randje. De dynamiek is voldoende. Hier verraadt zich dat de opname bedoeld is voor radio en televisie. Bij de zachte passage is het volume verhoogd, om ruis tegen te gaan. Bij de harde passage, als het orkest voluit gaat, klinkt het geluid duidelijk wat ‘geknepen’. Het geluid is vrij van ruis.
De DD2.0 stereo track klinkt redelijk goed en geeft de concerten met goed stereogeluid weer. Het geluid is voldoende gedetailleerd en heeft een redelijke diepte.
De beide surround tracks klinken echter veel fraaier. Ondanks dat de Dolby Digital track een 5.0 track is, wordt de centerspeaker niet gebruikt. Zowel bij de DD als de DTS track worden alleen de beide frontspeakers en de beide surround speakers gebruikt. Waardoor het eigenlijk een quadrafonische weergave is. Deze quadrafonische mix is elektronisch gemaakt door het bedrijf Audio Ease. Met een nieuwe techniek genaamd Impulse Response heeft men een soort blauwdruk van de originele akoestiek van het Concertgebouw over de oorspronkelijke stereo-opnames geplaatst. Men claimt hierbij dat de opname van de muziek klinkt zoals die indertijd in de zaal daadwerkelijk heeft geklonken. Het geluid blijft uiteraard een stereokarakter houden, maar de surround speakers geven er nu een aangenaam klinkende ruimtelijke akoestiek aan. En ik moet toegeven dat het geluid van deze surround track inderdaad verbluffend goed klinkt en het gevoel oproept van de zo typische Concertgebouw akoestiek. De laagweergave is bij de surround track beter dan bij de 2.0 stereoweergave. Het hoog is voldoende gedetailleerd, maar blijft ook dat scherpe randje houden. Ook bij de surround track is de dynamiek enigszins beperkt.
Bij de surroundweergave heb je keuze uit een Dolby Digital en een DTS track. Tussen beide zit nauwelijks hoorbaar verschil. Persoonlijk vond ik de DD iets warmer en daardoor aangenamer klinken. Toch een kritische noot op deze plaats. Kwalitatief biedt de DTS geen of weinig meerwaarde ten opzicht van de DD track. De aanwezigheid van de DTS track is dus eigenlijk niet echt nodig en zal vooral marketing beweegredenen hebben. In plaats van de DTS track had ik liever een hogere bitrate voor het beeld gezien, wat de beeldkwaliteit ten goede was gekomen.

Extra's

De standaard menuschermen zijn zonder achtergrondmuziek. Het enige extra staat op de vierde DVD.

Documentaire “Bernard Haitink, een dirigentenleven” (89 min)
Een in 1992 voor NPS televisie geproduceerde documentaire over Bernard Haitink. De documentaire is gemaakt door Hans Hulscher, die Haitink ongeveer een jaar heeft gevolg. Een buitengewoon fraaie documentaire die veel vertelt over deze bijzondere dirigent.

Een aardigheidje is de wijze waarop de setup voor het geluid gekozen kan worden. Bij het keuzemenu voor het geluid wordt de overbekende Eurovisie tune gebruikt om de gekozen geluidsinstelling te laten horen. Leuk gedaan.

Bij de DVD zit nog een 28 pagina’s tellend boekje met een volledig overzicht van alle gespeelde werken. Daarnaast een schrijven over de kerstconcerten van Kapser Jansen, muziekredacteur bij het NRC Handelsblad, een korte biografie van Bernard Haitink en het KCO. En nog de teksten van de gezongen liederen. Dit alles in zowel het Nederlands als het Engels

Elk jaar speelt het Koninklijk Concertgebouworkest op Eerste Kerstdag met haar chef-dirigent een klassiek programma. Via televisie en radio wordt dit concert in Europees verband uitgezonden. In de periode van 1977 tot en met 1987 stonden deze concerten in het teken van de muziek van Gustav Mahler. De 4-DVD boxset van Universal Music bevat alle Eurovisie televisieregistraties van de Mahler symfonieën en twee liederencycli van Mahler. Deze Kerstmatinees vormen een uniek document, waarbij de live gespeelde werken tot het beste behoren dat Haitink met het KCO heeft voortgebracht.
De televisieregistratie zijn 20-30 jaar geleden gemaakt, het beeld is niet geheel vrij van fouten en is gemiddeld genomen van redelijke kwaliteit. Bij het geluid keuze uit een stereoweergave of een surround weergave. De laatste geeft de illusie van de akoestiek van het Concertgebouw en klinkt verbluffend goed. Als extra een zeer fraaie documentaire over Bernard Haitink. Artistiek en historisch gezien is deze 4-DVD boxset uitgave zeer bijzonder en van harte aanbevolen.

Deze uitgave is beschikbaar gesteld door Universal Music.

Lees meer

• Vorige: In Cold Blood (DVD)
• Volgende: Gooische Vrouwen – Seizoen 2 (DVD)